تحلیل مفاهیم رسمی (به انگلیسی: Formal Concept Analysis) روشی برای تحلیل، تجزیه و پردازش دقیق اطلاعات به منظور دستیابی به تفسیر معنادار و جامع از اطلاعات است. رادولف ویل ، ریاضیدان آلمانی، در سال ۱۹۸۰ نظریه تحلیل مفاهیم رسمی را پیشنهاد کرد. وی در نخستین مقاله خود دربارهٔ تحلیل مفاهیم رسمی بیان میکند که این نظریه تحت تأثیر هارموت ون هنتیگ ، یک متخصص و کارشناس آلمانی در حوزه آموزش و پروش، قرار دارد. یکی از دغدغههای هنتیگ، وضعیت علم در دنیای مدرن بود و در سال ۱۹۷۲، ایده بازسازی مجدد علوم را برای کاربرد بهتر از آنها مطرح کرد. ویل بیان میکند که نظریه تحلیل مفاهیم رسمی نیز در واقع بازسازی مجدد نظریه شبکه ریاضی است تا هم توسط افرادی که با ریاضی ناآشنا هستند، درک شود و نیز به بهبود کاربرد آن منجر شود.
تحلیل مفاهیم رسمی در دهه نخست اساساً توسط گروه کوچکی از پژوهشگران و شاگردان ویل در آلمان مورد توجه قرار گرفت و محدود به گروه کوچکی در آلمان باقی ماند. قابل توجهترین طرحی که تحلیل مفاهیم رسمی در آن مورد استفاده قرار گرفت، اجرای یک نظام کشف دانش در حوزه مهندسی عمران در وست فالیابود که از آلمان فراتر نرفت. اما در طول سالهای اخیر تحلیل مفاهیم رسمی در حوزهایی مثل زبانشناسی، مهندسی نرمافزار، روانشناسی، هوش مصنوعی و بازیابی اطلاعات مورد استفاده قرار گرفتهاست.
تحلیل مفاهیم رسمی میتواند سه هدف را در بازیابی اطلاعات دنبال کند: اول: تحلیل مفاهیم رسمی میتواند برای پالایش پرس و جو بکار رود. زیرا یک شبکه مدرک – واژه یک فضای جستجو در میان خوشههایی از مدارک مرتبط ایجاد کند، شبکهها میتوانند برای گسترش پرس و جو در مواردی که مدارک خیلی کم بازیابی شدهاست یا برای محدود کردن پرس و جو در مواقعی که مدارک بسیار زیادی بازیابی شدهاند، پیشنهادهایی ارائه دهند. دوم: شبکهها میتوانند ادغام فرایند پرس و جو و جهتیابی (یا مرور) را پشتیبانی کنند. با مطرح شدن پرسش اولیه، یک گره در شبکه مدرک – واژه شناسایی میشود و بنابراین کاربر میتواند به گرههای مرتبط هدایت شود. سوم: امکان ادغام یک اصطلاحنامه در شبکه مفهومی که توسط تعدادی از پژوهشگران پیشنهاد شدهاست.
ایجاد یک شبکه مفهومی از مجموعههای بزرگ اشیاء و ویژگیها بطور قابل توجهی بزرگ و پیچیده میشود. تصویر سازی شبکههای مفهومی تنها در صورتی که برای کاربر انسانی قابل فهم و درک باشد، جالب و قابل توجه است. در حالیکه علاوه بر غیرممکن بودن تهیه شبکههای مفهومی برای مجموعههای بزرگ، ممکن است درک و استفاده از شبکه برای کاربر دشوار و موجبات سردرگمی وی شود.
در طی سالهای گذشته پیشنهادهایی برای رفع این مشکل ارائه شده و نرمافزارهایی تهیه شدهاست که در ادامه به چند مورد اشاره میشود:
Toscana System
FaIR System (Faceted Information Retrieval System
Compressed lattice
Singular value decomposition
Credo engin
یک کتابشناسی آنلاین از تحلیل مفاهیم رسمی را میتوان در این صفحه مشاهده کرد. البته این صفحه به دنبال لیست کردن تمام مقالاتی که در این حوزه منتشر میشود نیست (که این کار غیرممکن است) بلکه شامل لینک به کتابشناسیها، گروههای پژوهشی و کنفرانسها و نشستهای این حوزه (در گذشته و آینده) میباشد.
انتشارات حوزه تحلیل مفاهیم رسمی در دو کنفرانس بینالمللی ارائه میشود
کنفرانس بینالمللی ساختارهای مفهومی که از سال ۱۹۹۵ مقالات حوزه تحلیل مفاهیم رسمی را نیز شامل میشود و کنفرانس بینالمللی تحلیل مفاهیم رسمی که از سال ۲۰۰۳ شروع به کار کرد.